ثریا خواصی – مردم‌نو؛ در نشستی با همکاری روزنامۀ مردم‌نو، مؤسسۀ پژوهش‌های رسانه‌ای شمالغرب و دانشگاه آزاد اسلامی زنجان از کتاب «روش‌ها و فنون طراحی شهری» نوشتۀ دکتر مهدی ساشورپور، دکتر علی شکوهی و مریم ابراهیم‌خانی رونمایی شد.

این دومین نشست از سری نشست‌های رونمایی کتاب است که با همکاری روزنامۀ مردم‌نو، مؤسسۀ پژوهش‌های رسانه‌ای شمالغرب و دانشگاه آزاد اسلامی زنجان و با هدف ترویج کتاب‌خوانی و معرفی فرهیختگان و اساتید برجستۀ استان برگزار می‌شود.

در ابتدای این نشست دکتر شکوهی از مجموعۀ فرهنگی مردم‌نو با عنوان «باشگاه فرهنگی» در استان نام برد و گفت: ابتدا تشکر می‌کنم از مجموعۀ فرهنگی مردم‌نو که خود را به یک باشگاه فرهنگی تبدیل می‌کند و خود را از حالت صرفاً یک روزنامه بودن خارج می‌کند که جای تبریک بسیاری دارد.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی زنجان در آغاز سخنان خود برای معرفی کتاب و اینکه ایدۀ نوشتن «روش‌ها و فنون طراحی شهری» از کجا و چگونه شروع شد، توضیح داد: موضوع اصلی کتاب در کشور و در حوزۀ شهرسازی و به‌خصوص در زنجان، یک چالش اساسی است. بحث اصلی این کتاب دربارۀ مشارکت مردم است و این بحث به یکی از مباحث کلیدی شهرسازی جهان تبدیل شده‌است.

تغییر در رویکرد طراحی شهری در دورۀ پست مدرنیسم

دکتر شکوهی با توضیح اینکه در این زمینه رویکردهای مختلفی دنبال شده‌است، شرح داد: در دوره‌ای طراح، همان شهرساز بود یا همان کسی که شهر را می‌ساخت. درواقع حاکمان، معماران بودند. بعداز انقلاب صنعتی و مشکلاتی که در شهرهای اروپایی به‌وجود آمد، نیاز به یک رشتۀ تخصصی احساس شد و در دهۀ ۱۹۵۰ رشتۀ Urbanism یا شهرسازی پا به عرصۀ وجود گذاشت. در آن دوره سبک‌ها و روش‌های مختلف و مکاتب مختلفی وجود داشت.

این استاد دانشگاه در شرح دوره‌های مختلف که منجربه تغییرات در نحوۀ ایده‌پردازی و نگاه طراحان شهرسازی به طراحی شهری می‌شد، ادامه داد: دوره‌ای را دورۀ «شهرسازی تزئینی» می‌گوییم یا دورۀ «زیباسازی شهری» که در آن دوره طراح نظر خود را بر ساکنان تحمیل می‌کرد و بنابر تشخیص خود جداره‌ها و عناصر زیبایی‌ شهر را تنظیم و تجویز می‌کرد. مانند یک معمار، اما با این تفاوت که با یک اشل بزرگ‌تر به شهر نگاه می‌کند. با شکل‌گیری طرح‌های تفضیلی و طراحی جامع که با همین نگاه خطی شکل گرفته بود، طراح، طرح ویژۀ خود را داشت، اما در دورۀ پست‌مدرن این مجموعه طراحی‌ها با شکست بسیار زیادی مواجه شد که یکی از دلایل آن انعطاف‌پذیرنبودن بود.

دکتر شکوهی درخصوص تغییر نگاه به طراحی شهری در آن دوران با بیان اینکه به‌جای طرح‌های جامع از طرح‌های ساختاری و راهبردی استفاده شد، بیان کرد: این نگاه در اروپا شروع شد و این پلن‌های استراتژیک یا طرح‌های ساختاری و راهبردی نگاه منعطف‌تری به شهر داشت. بر اثر این تغییرات و دیدگاه‌، دیگر با کشیدن خیابان‌ها و برش بافت‌های شهر بدون توجه به عناصر و بافت تاریخی ارزشمند آن مناطق، و همچنین مسائل اجتماعی و به‌دنبال آن مسائل اقتصادی با شهرها برخورد نمی‌شد و درواقع  نگاهی منعطف‌تر به این موضوع پدید آمد.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه در ادامۀ سخنان خود دراین‌خصوص افزود: در این مرحله لازم بود که طرح‌ها با نیاز و خواسته‌های صاحبان اصلی طرح‌ها، یعنی شهروندان منطبق شود و اینجا بود که بحث Public Participation یا مشارکت عمومی مطرح شد. در بحث جلب مشارکت مردم در طراحی شهری و برنامۀ شهری رویکردهای مختلف دیگری را به‌صورت تکاملی داشتیم. اولین رویکرد بدین‌صورت بود که طراحان برای مردم طراحی می‌کردند و براساس نیاز آن‌ها، لذا در ابتدا باید نیاز مردم را شناسایی می‌کردند، یعنی Design for People. در مرحلۀ بعدی شهروندان نیز باید در ایده‌های اولیۀ شکل‌گیری یک طرح یا تصمیم‌گیری‌ها مشارکت می‌داشتند که موضوع Design with People مطرح شد، یعنی «طراحی به‌همراه مردم». در مرحلۀ بعدی احساس کردند که خود مردم باید برای شهر تصمیم بگیرند و طراحان فقط به‌عنوان زمینه‌ساز طرح‌ها فعالیت کنند و موضوع Design by People، یعنی «طراحی توسط مردم» مطرح شد.

وی درخصوص وظیفۀ طراح شهری در این مرحله عنوان کرد: اکنون این موضوع بسیار اهمیت دارد که چگونه می‌توانیم دیدگاه‌های مشارکتی شهروندان را در طرح‌ها درنظر بگیریم. دراین‌باره طراح شهری به‌عنوان یک متخصص باید مشکلات را بیابد و راه‌حل را نیز ازطریق مردم و جلب مشارکت مردم پیدا کند. در این مرحله بود که در دنیا کمپینگ‌های جلب مشارکت مردم و شهروندان مطرح شد.

استفاده از پایگاه‌های اجتماعی مساجد  برای مشارکت عمومی در طراحی شهری

دکتر شکوهی با توضیح درخصوص نحوۀ مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیری برای طراحی شهری از عبارت «طوفان فکری» استفاده کرد و به شرح کتاب «روش‌ها و فنون طراحی شهری» دراین‌باره ادامه داد. وی دراین‌خصوص گفت: پیش‌تر تکنیک توفان فکری در زمینۀ مدیریت مطرح شده‌است، اما چگونگی کاربرد آن در طراحی شهری و برای حل مشکلات شهری برای اولین‌بار در این کتاب رخ داده‌است.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد زنجان این کتاب را برگرفته از یک پژوهش دانشگاهی عنوان کرد که به‌صورت پایان‌نامه و با راهنمایی دکتر ساشورپور دفاع شده‌است و در این پژوهش به این موضوع پرداخته شده که چگونه می‌توان از تکنیک توفان فکری در پروژه‌های شهری بهره برد.

وی دربارۀ تکنیک توفان فکری به‌عنوان یکی از روش‌های خلاقیت در فاز اول و ایده‌پردازی یک پروژۀ طراحی عنوان کرد: پیش‌ از این توفان فکری به‌عنوان یک روش برای پروژه‌های مدیریتی وجود داشت و در این روش با پالایش ایده‌های اعضای هیئت‌مدیره به یک ایدۀ خوب در آن شرکت می‌رسیدند، اما استفاده از این روش برای پروژۀ شهری و طراحی، نیاز به مشخص‌کردن افراد تصمیم‌گیرنده برای شهر دارد و اینکه چگونه می‌توان جلساتی برای این کاربرد تشکیل داد؛ چراکه این جلسات داخل یک شرکت با اعضای هیئت‌مدیره نیست و قاعدتاً برای ایرانیزه‌کردن آن با توجه به شرایط کشورمان و برای گردهم آوردن سه ضلع اعضای این جلسه؛ یعنی شهروندان، مسئولان و طراحان باید تمهیداتی درنظر گرفت و به اینکه کجا و چگونه برگزار شود، فکر کرد. مثلاً یکی از پایگاه‌های خیلی مهم، پایگاه اجتماعی مساجد است که می‌تواند این جلسات در آنجا شکل بگیرید. دیگری دانشکده‌های معماری و شهرسازی است، با حضور نماینده‌های مردم.

«دلجویی» و «سبزه‌میدان» نتیجۀ آرمان‌خواهی بدون نگاه به مسائل اجتماعی هستند

در ادامۀ نشست رونمایی از کتاب «روش‌ها و فنون طراحی شهری» دکتر ساشورپور، رئیس دانشکدۀ فنی و مهندسی دانشگاه آزاد اسلامی زنجان و یکی‌دیگر از نویسندگان این کتاب ابتدا از همۀ دانشجویانِ خود در درس «روش‌ها و فنون طراحی شهری» در سال‌های مختلف تشکر کرد؛ چراکه این کتاب را حاصل هم‌فکری با این دانشجویان می‌داند. وی دراین‌باره افزود: فصل آخر این کتاب به مسائل شهری پرداخته‌است و توفان فکری با حضور دانشجویان اتفاق افتاده و راهکارهایی که گفته شده، نظرهای دانشجویان بوده‌است و من فقط به‌عنوان تدوین‌گر و جمع‌آوری‌کنندۀ این نظرات بوده‌ام، لذا نویسندگان این کتاب تعداد زیادی هستند. همچنین باید از خانم ابراهیم‌خانی که به ما کمک کردند و زحمت تدوین و ویرایش، جمع‌بندی اطلاعات، اضافه‌کردن برخی فصل‌ها را کشیدند تشکر کنم.

رئیس دانشکدۀ فنی و مهندسی دانشگاه آزاد اسلامی درخصوص ماهیت این کتاب شرح داد: در این کتاب ابتدا درخصوص روش‌ها و فنون طراحی شهری صحبت شده ‌است، منتها موضوع اصلی مطرح شده که آقای دکتر شکوهی نیز دربارۀ آن توضیح دادند موضوع مشارکت است، یعنی قطعاً اگر جامعه‌ای با مشارکت و جلب نظر مردم پیش نرود، به‌خصوص در زمینه‌هایی که مردم در آن ذی‌نفع هستند – که این ثابت‌شده است- مانند پروژه‌های شهری، موفق نخواهد بود و یکی از شاخصه‌های دموکراسی و آزادی‌خواهی در هر جامعه‌ای میزان مشارکت مردم است. اتفاقاً مردم بهترین کسانی هستند که می‌توانند درخصوص مسائل شهری قضاوت کنند و جزء کسانی هستند که می‌توانند نظر بدهند.

وی دراین‌باره افزود: ماهیت دیگری هم در این کتاب وجود دارد به نام مسئله‌محوری، یعنی به این سمت حرکت کرده‌ایم که مقداری از آرمان و ایدئال فاصله‌ بگیریم. چیزهایی که متأسفانه دربرخی مقاطع مخصوصاً در رشتۀ شهرسازی اتفاق افتاده‌است، ازجمله همین خیابان دلجویی و سبزه‌میدان؛ این پروژه ها آرمان‌خواهی‌ تعدادی متخصص بوده، بدون آنکه نگاه اجتماعی داشته باشند. براین‌اساس پیشنهادهایی می‌دهند و شهر را درگیر می‌کنند. مردم بهترین کسانی هستند که مسئله‌ها را نشان می‌دهند؛ چون خود درگیر این مسائل هستند.

دکتر ساشورپور در ادامه و درخصوص رویکرد دیگر این کتاب توضیح داد: براین‌اساس رویکرد دوم این کتاب، مسئله‌محوری است، یعنی مسئله‌هایی که شاید به‌نظر کوچک می‌آیند، ولی بسیار پررنگ و پر اهمیت هستند.

هر حرکتی بدون مشارکت مردم محکوم به شکست است

عضو هیئت‌علمی دانشگاه با بیان اینکه درنظر گرفتن مسائل طراحی پایدار در این کتاب از دیگر جنبه‌های آن است، شرح داد: با مطالعۀ کتاب می‌بینید که درخصوص مشکلات معلولان هم صحبت کرده‌ایم. همچنین دربارۀ توقف نامناسب تاکسی‌ها، تابلوها، علائم و ناخوانابودن شهر صحبت شده‌است، یعنی سعی کرده‌ایم مسائلی که به چشم کوچک می‌آیند، ولی اثرگذار هستند، را مطرح کنیم.

وی درخصوص راهکارهایی که در این کتاب برای حل مسائل شهری پیشنهاد شده‌است، بیان کرد: با جمع دانشجویان راهکارهایی پیشنهاد داده‌ایم، یعنی خرد جمعی، راهکارهایی که فکر می‌کنیم می‌تواند اثرگذار باشد.

دکتر ساشورپور دراین‌خصوص افزود: درواقع این کتاب به‌گونه‌ای شروع‌کنندۀ کار است و روش و مسیر را آموزش می‌دهد، همان‌طور که نامش روش‌ها و فنون است.

رئیس دانشکدۀ فنی و مهندسی دانشگاه آزاد اسلامی راهکار حل مسائل شهری با استفاده از خرد جمعی را طراحی یک سامانۀ مردمی عنوان و بیان کرد: اصول آن این است که برای یافتن راه‌حل برای همۀ مسائل شهری، سامانه‌ای طراحی شود که مردم بتوانند مسائل را به‌راحتی بیان کنند و در همان جمع مردمی هم برای آن راهکاری پیشنهاد شود؛ چراکه اگر این مشارکت اتفاق نیفتد، هر حرکتی به‌نوعی محکوم به شکست است.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد زنجان در ادامۀ سخنان خود دربارۀ این کتاب و به‌کارگیری روش توفان فکری، آن‌را یک روش مفید برای همۀ مسائل زندگی عنوان کرد که یک روش روان‌شناسانه و یک موضوع پزشکی است که در موضوعات مختلف مدیریتی و طراحی می‌توان از آن استفاده کرد.

روش‌های ما برای دانستن نظرات مردم سنتی است

دکتر شکوهی همچنین با اشاره به اینکه این‌گونه مسائل دغدغۀ شهرمان است و در این سال‌ها با به‌کارگیری متخصصان شهرسازی در زمینه‌های مرتبط با طراحی شهری وضعیت کمی بهتر شده‌است، بیان کرد: خوشبختانه در چند سال اخیر اتفاقات خوبی رخ داده‌است و متخصصان شهرسازی بالاخره به مجموعۀ سیاست‌گذار راه یافته‌اند، اما هنوز شهر ما تا رسیدن به این نگاه مشارکتی فاصله دارد. درکشور ما و خصوصاً شهر زنجان گاهی می‌بینم و پرسش دراین‌خصوص به‌وجود می‌آید؛ شخصی که در رشتۀ دیگری تحصیلات داشته و در این شهر زندگی می‌کند، چگونه درخصوص مسائل شهری ایده یا راه‌حل می‌دهد؟

وی با بیان اینکه بسیاری از مشکلات شهری را کسانی متوجه می‌شوند که با آن درگیر هستند، ولی حرفه و شغل دیگری دارند، توضیح داد: مثال سادۀ این‌گونه افراد راننده‌های تاکسی هستند، آن‌ها بیشتر از شهرداری یک شهر چاله‌های خیابان‌ها را می‌شناسند؛ چراکه هر روز و در دفعات با آن برخورد می‌کنند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی با توضیح اینکه برخی گمان‌ می‌کنند مشارکت مردم در حل مسائل شهری یا هم‌فکری با آن‌ها به این معنی است که آن‌ها جای متخصصان تصمیم بگیرند، بیان کرد: مردم قرار است به ما در تصمیم‌گیری کمک کنند و سیاست‌گذارها، ما متخصصان هستیم. به‌همین‌دلیل دوست داریم دیدگاه این کتاب ترویج شود که اول، جایگاه‌های نظردهی، اعتراض یا جایگاه‌ اینکه درخصوص موضوع‌های شهری کجا می‌توان نظر داد،  مشخص شود. همچنین این موضوع هنوز شناخته‌شده نیست و روش‌های ما بسیار سنتی است. هنوز انتقادکردن را معادل اعتراض‌کردن می‌دانیم، درحالی‌که انتقادکردن می‌تواند جنبه‌های مثبتی هم داشته باشد. به این دلیل است که دنیا به‌سمت این‌گونه مشارکتی فکرکردن رفته‌است.

خوب بشنویم، قبل از اینکه مقاومت یا دفاع کنیم

دکتر ساشورپور نیز در ادامۀ موضوع مشارکت مردمی و خرد جمعی برای تصمیم‌گیری، بیان کرد: یک اصل در توفان فکری وجود دارد که بسیار جالب است و می‌گوید؛ «هیچ‌کس حق ندارد نظر کسی را نقد کند»، یعنی در مرحلۀ ایده‌پردازی هر کسی هر چیزی گفت، باید بنویسیم و هیچ‌کس حق ندارد بگوید «چرا این حرف را زدی؟»؛ چراکه انتقاد در این مرحله باعث سرکوب ایده می‌شود.

وی دراین‌باره ادامه داد: این کتاب می‌خواهد به ما بیاموزد که خوب بشنویم، قبل از اینکه سعی کنیم مقاومت یا دفاع کنیم؛ چراکه ایده‌های خوب بعداز اینکه همه‌چیز نوشته شد شکل می‌گیرند. اصل توفان فکری این است که «هیچ انتقادی در مرحله ایده پردازی پذیرفته نیست».