در نخستین روز ماه می سال ۱۹۵۶ میلادی، مقام های محلی بهداشت عمومی شهر میناماتای ژاپن گزارشی بهت آور را از مدیر بیمارستان کارخانه شرکت چیسو که در همان شهر واقع بود دریافت کردند. این گزارش، از شیوع یک بیماری ناشناخته در سیستم اعصاب مرکزی خبر می داد. این گزارش، به انجام تحقیقاتی در دانشگاه کوماموتو منجر شد که نشان می داد مسمومیت غذایی با فلزات سنگین، باید عامل بروز این بیماری باشد. مدتی نگذشت که کشف شد عامل اصلی «بیماری میناماتا»، مصرف شدن مواد غذایی آلوده به جیوه بوده است.

درهمان سال، دختری به نام شینوبه ساکاموتو در شهر میناماتا به دنیا آمد که پدر و مادرش در زمانی کوتاه متوجه وجود ناهنجاری هایی در او شدند. شینوبه در سن معمول، توانایی راست نگه داشتن گردن را به دست نیاورده بود و تا سه سالگی نمی‌توانست راه برود. اما شهری که شینوبه در آن به دنیا آمده بود، از سال ها پیش شاهد وقایع عجیبی بود. در این شهر، پرنده‌ها قدرت پرواز خود را از دست می‌دادند و گربه‌ها رفتارهایی شبیه رقص از خود نشان داده و می‌مردند. این بیماری با نام رقص گربه‌ها و رقص مرگ شهرت یافت و تا سال ۲۰۰۱ بیش از ۲۰۰۰ نفر قربانی گرفت. اما منشا این بیماری چه بود؟

در شهر میناماتا کارخانه ای مشغول فعالیت بود که ترکیبات سولفات جیوه را به عنوان کاتالیزور به کار می گرفت و مواد زاید فلزات سنگین را به داخل دریا خالی می کرد. این کارخانه ادعا می کرد که فیلتری را برای تصفیه فاضلاب صنعتی تعبیه نموده که بعدها معلوم شد این فیلتر کارآیی لازم را نداشته است. فلزات سنگین از طریق ماهی‌ها و صدف‌ها به رژیم غذایی انسان‌ها باز می‌گشت و وارد زنجیره غذایی سایر موجودات زنده نیز می شد. فلزات سنگین در شهر میناماتا، مشکلاتی در راه رفتن، سخن گفتن، بینایی، شنوایی، بی حسی اعضا، از دست دادن تعادل و … را ایجاد می کرد. اما بسیاری از مردم محلی به سبب آن که همان کارخانه منبع کسب درآمدشان بود، حاضر نبودند نتایج علمی اثبات کننده اثرات وحشتناک این کارخانه را بر سلامت مردم بپذیرند. مسئولین محلی و سهامداران این کارخانه نیز برای نپذیرفتن این نتایج و مطالبات آن تلاش می کردند واقعیت را به گونه ای دیگر جلوه دهند. اما پیگیری های مستمر مبتنی بر مطالعات سبب شد که پدیده بیماری میناماتا به شهرتی جهانی برسد. پرداخت غرامت‌های هنگفت به هزاران قربانی این بیماری شکلی قانونی به خود گرفت و معاهده‌ای بین المللی برای مدیریت آلودگی‌های فلزات سنگین پدید آمد.

مشابهت های زیادی بین شهر میناماتا در ژاپن و شهر زنجان در ایران مشهود است. در زنجان نیز کارخانه های متعددی وجود دارند که پسماندهای آنها آلودگی های شدید فلزات سنگین را با خود دارند. اما همچنان که به جای یک کارخانه در میناماتا، چندین کارخانه در زنجان به تولید پسماندهای آلوده به فلزات سنگین مشغول اند، فلزهای سنگین آلاینده در زنجان نیز از تعداد بیشتری برخوردارند. در حالی که در میناماتای ژاپن، فلز جیوه به عنوان عامل آلاینده شناسایی شده بود، در زنجان با فهرستی شوکه کننده از فلزات سنگین آلاینده روبرو هستیم؛ کادمیوم، آرسنیک، سرب ، روی و …!

از طرف دیگر، مدت هاست که فراوانی مبتلایان به بیماری های سرطان پرسش برانگیز شده است. در حالی که مسئولین اعلام می‌کنند تفاوت معنی‌داری بین فراوانی ابتلا به این بیماری در زنجان با میانگین کشوری وجود ندارد، نشانه هایی معنی دار هویدا شده که قابلیت اعتماد به ادعاهای رسمی را با تردیدهای جدی روبرو کرده است. ادعاهای مسئولین علاوه بر آن که حاکی از نرمال بودن میزان ابتلا به بیماری سرطان در زنجان است، گزاره های دیگری را نیز شامل می شود. در برخی از سخنرانی ها ادعا شده که مطالعات علمی نشان نداده است که آلودگی معنادار وسیعی در منطقه پدید آمده باشد و در عین حال، سرطان زا بودن آلودگی های سرب و روی از نظر علمی اثبات نشده است. اما بررسی نتایج مطلعات علمی درباره میزان آلودگی فلزات سنگین در پهنه هایی با شعاع چند کیلومتری اطراف کارخانه های سرب و روی زنجان از یک سو و مرور مقاله های خارجی درباره ارتباط بیماری سرطان با فلزات سنگین از سوی دیگر، نادرست بودن این ادعاها را به رخ می کشد.

ایران از سال ۱۳۹۴ به کنواسیون میناماتا پیوسته است و زمینه قانونی مشخصی برای رسیدگی جدی به معضل آلودگی فلزات سنگین ناشی از فعالیت غیراستاندارد و خارج از ظرفیت محیطی کارخانه ها وجود دارد. طبعا انتظار می رود که همانند میناماتا، افراد و گروه هایی نیز وجود داشته باشند که منافع آنها با اجرای این معاهده در تعارض باشد. مسئولین نیز در معرض آزمونی جدی قرار خواهند گرفت. چرا که رویکرد توجیه گرانه مسئولان در برابر این قبیل مشکلات در مصداق میناماتا مسبوق به سابقه بوده است. به نظر می رسد شهر زنجان قرابت زیادی با میناماتای ژاپن دارد و واقعیت ها زمانی آشکار خواهد شد که بررسی های علمی فارغ از فشارهای جهت دار صورت بپذیرد و نتایج آن بدون کم و کاست و دستکاری در دسترس عموم قرار گیرد.